دلیل انتاج شکل سومدلیل انتاج شکل سوم، از اصطلاحات علم منطق بوده و یکی از طرق اثبات ضروب منتج شکل سوم قیاس می‌باشد. ۱ - توضیح اجمالیدلیل انتاج شکل سوم، از اصطلاحات علم منطق بوده و یکی از طرق اثبات ضروب منتج شکل سوم قیاس می‌باشد. ۲ - اثبات حجيت ضروب شکل سومبراي اثبات حجيت ضروب شکل سوم به دليل خلف، عکس صغرا، عکس کبرا و دليل افتراض استناد جسته‌اند؛ دليل خلف در همه ضروب جاري مي‌شود و همه را با آن مي‌توان ثابت کرد، ولي ادله ديگر اختصاص به بعضي ضروب دارند. ۲.۱ - دليل خلفتشکيل دليل خلف در شکل سوم چنين است که نقیض نتیجه را کبرا قرار دهند، زيرا نتيجه اين شکل، هميشه جزئی و نقيض آن کلی است و به اين سبب که کلي است صلاحيت دارد کبراي شکل اول واقع شود. صغراي شکل سوم که موجبه است صغراي قياس شکل اول قرار مي‌گيرد و قياسي از شکل اول ترتيب داده مي‌شود که نقيض کبرا را نتيجه مي‌دهد. مثال: هر انساني حيوان است و هر انساني ناطق است؛ پس بعضي حيوان‌ها ناطق‌اند. تشکيل دليل خلف: هر انساني حيوان است و هيچ حيواني ناطق نيست؛ پس هيچ انساني ناطق نيست. اين نتيجه، ضد کبراي اصل و مشتمل بر نقيض آن، و باطل است، زيرا صحت کبرا پذيرفته شده است؛ پس نقيض آن کاذب است؛ بدين‌سان کذب نتيجه اين قياس، ناشي از کذب کبرايش است که نقيض نتيجه اصل است؛ پس نتيجه اصل، صادق است. ۲.۲ - دليل عکس صغرااين دليل در ضرب‌هايي تشکيل مي‌شود که کبرا کلي باشد تا صلاحيت داشته باشد کبراي شکل اول واقع شود؛ بنابراين در چهار ضرب اول، اين شکل جاري مي‌شود به اين‌گونه که صغراي قياس را عکس مي‌کنند تا به صورت شکل اول در آيد. مثال درضرب اول از شکل سوم پياده مي‌شود: قياس اصل از ضرب اول: هر انساني حيوان است و هر انساني ناطق است؛ پس بعضي حيوان‌ها ناطق‌اند. تشکيل دليل عکس صغرا: بعضي حيوان‌ها انسان‌اند، و هر انساني ناطق است؛ پس بعضي حيوان‌ها ناطق‌اند. اين نتيجه با نتيجه اصل يکسان و دلیل بر صحت آن است. ۲.۳ - دليل عکس کبرادليل عکس کبرا در شکل سوم براي ضرب‌هايي جاري مي‌شود که هر دو مقدمه موجبه باشند و صغرا کلي باشد، زيرا اگر صغرا کلي نباشد کبراي شکل اول واقع نمي‌شود و اگر کبرا موجبه نباشد صغراي شکل اول نمي‌شود؛ بنابراين امکان اجراي اين دليل، به ضرب اول و پنجم اختصاص دارد. ضرب اول به سبب عکس صغرا به سادگي به شکل اول برمي‌گردد و به عکس کبرا نيازي ندارد؛ بنابراين دليل عکس کبرا مختص ضرب پنجم است. دستور دليل عکس کبرا اين است که کبراي قياس، معکوس شده، به جاي صغرا گذاشته مي‌شود و صغرا به جاي کبرا قرار مي‌گيرد و نتيجه نيز عکس مي‌شود تا با نتيجه اصل يکي شود؛ مثال اصل: هر انساني حيوان است و بعضي از انسان‌ها نويسنده‌اند؛ پس بعضي حيوان‌ها نويسنده‌اند. دليل عکس کبرا چنين اجرا مي‌شود: بعضي از نويسنده‌ها انسان‌اند، و هر انساني حيوان است؛ پس بعضي نويسنده‌ها حيوان‌اند. اگر اين نتيجه معکوس شود با نتيجه قياس اصل، يکي، و دليل بر صحت آن است. ۲.۴ - دليل افتراضاين دليل در ضرب‌هايي اجرا مي‌شود که يکي از دو مقدمه‌اش موجبه جزئیه باشد تا با افتراض، آن را به کلي بدل کنيم. با ملاحظه اين شرط، دليل افتراض از ميان ضروب منتج در ضرب سوّم (مرکب از موجبه جزئيه و موجبه کلیه) ، ضرب چهارم (موجبه جزئيه و سالبه کلیه) و ضرب پنجم (موجبه کليه و موجبه جزئيه) جاري مي‌شود؛ مثال براي ضرب سوّم: قياس اصل: بعضي حيوان‌ها انسان‌اند و هرحيواني رونده است؛ پس بعضي انسان‌ها رونده‌اند. ابتدا از راه افتراض، عنواني براي موضوع صغرا که جزئي است فرض مي‌کنيم تا بعض غير معين، معين و قضيه جزئيه به کليه تبديل شود؛ براي مثال، عنوان نويسندگي را انتخاب مي‌کنيم و قياس معادلي تشکيل مي‌دهيم. قياس معادل با قياس اصل: «هر نويسنده‌اي انسان است، و هر نويسنده‌اي حيوان است»، آن‌گاه از اجزاي دو قياس بالا (قياس معادل و قياس اصل) دو قياس ديگر تشکيل مي‌شود که قياس اول، ضرب اول از شکل اول، و قياس دوم، ضرب اول از شکل سوم است. قياس اول از کبراي قياس اصل و کبراي قياس معادل تشکيل مي‌شود که اولي را کبرا و دومي را صغرا قرار مي‌دهيم: هر نويسنده‌اي حيوان است و هر حيواني رونده است؛ پس هر نويسنده‌اي رونده است. قياس دوم از نتيجه قياس اول و کبراي قياس معادل تشکيل مي‌شود: هر نويسنده‌اي انسان است و هر نويسنده‌اي رونده است؛ پس بعضي انسان‌ها رونده‌اند. اين نتيجه، مساوي نتيجه قياس اصل و دليل بر صحت آن است. [۲]
مشکوة الدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه تالیف صدرالدین شیرازی، ص۴۸۲.
۳ - پانویس
۴ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «دلیل انتاج شکل سوم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۲۶. رده‌های این صفحه : اصطلاحات منطقی
|